ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 7، مهر 1402 ، شماره پی در پی 89

تحلیل رمان «آزاده خانم و نویسنده اش» از رضا براهنی بر اساس نظریۀ رمزگان پنجگانۀ رولان بارت

صفحه (75 - 93)
لیلا دالوند ، نرگس محمدی بدر (نویسنده مسئول)، فاطمه کوپا ، بهناز علیپور گسکری
تاریخ دریافت مقاله : مهر 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : دی 1401

چکیده

زمینه و هدف: روایت‌شناسی حوزه ای از نقد و نظریۀ ادبی است که با تحلیل دقیق روایتها میکوشد سازوکارهای عام معناسازی در همۀ انواع روایت را معلوم کند. این شیوۀ نقد متون ادبی میتواند به شکلهای گوناگون انجام گیرد، از جمله روایت‌شناسی به شیوۀ رولان بارت. طبق نظر بارت روایتها علاوه بر اینکه واجد معانی ثانوی فرهنگی، ایدئولوژیک و سیاسی هستند، ادراک ما از جهان پیرامونمان را شکل میدهند. بر همین مبنا، هدف اصلی مقالۀ پیشِ ‌رو این است که با توجه به رمزگان پنجگانۀ بارت، به تحلیل رمان معاصر فارسی «آزاده ‌خانم و نویسنده اش» بپردازد و با کمک این رمزگان، لایه های زیرین و پوشیدۀ این اثر پیچیده و چندلایه را بازنمایی کند.

روش مطالعه: این پژوهش به شیوۀ توصیفی-تحلیلی انجام شده است و با رویکرد روایت‌شناسی به شیوۀ رمزگان پنجگانۀ رولان بارت به جمع‌آوری اطلاعات پرداخته است.

یافته ها: در بررسی ساختار روایی «رمان آزاده خانم و نویسنده اش» بر اساس الگوی رمزگان پنجگانۀ رولان بارت، مشاهده شد که ساختار روایی این رمان متفاوت با دیگر رمانهای فارسی است. بخشهای متفاوت آن از نظر زمانی، مکانی و رویداد فاقد تسلسل خطی و توالی منطقیند. در بررسی ساختار محتوایی متن دریافتیم رمزگان معنابنی، کارکردی برجسته و معناساز در این روایت دارد. چون هرکدام از شخصیتها، مکانها و رویدادها دربردارندۀ معانی ضمنی هستند که درونمایۀ رمان را در بر میگیرند.

نتیجه گیری: در رمزگان معنابنی، دلالت ضمنی بر اساس خصوصیات شخصیتهای داستان و کنش آنها بررسی میشود. در این رمز‌گان بیان شد که دالّ کلیدی و نقش محوری رمان، آزاده خانم است. همین نام درونمایۀ رمان را در بر میگیرد: آزادگی؛ و نقطۀ مقابل آن، اسارت را به ذهن القا میکند. در رمزگان نمادین بیان شد که دو دیدگاه متفاوت (دای اغلی و بیب اوغلی)، دو طبقه (قدرتمندان و مردم عادی)، دو جنس (زن/ مرد) و دو مفهوم (زندگی/ مرگ) در نظام فکری جامعه همواره در تقابل هم قرار دارند.

کلمات کلیدی
آزاده خانم و نویسنده اش , رمان فارسی , رمزگان , روایت‌شناسی , رولان بارت.

• آلن، گراهام. (1385). رولان بارت. ترجمۀ پیام یزدانجو. تهران: نشر مرکز، صص 138-137.
• اسکولز، رابرت. (۱۳۸۳). ساختارگرایی در ادبیات جهان. ترجمۀ فرزانه طاهری. چاپ دوم، تهران: آگه، صص-216-21.
• بارت، رولان. (1387). درآمدی بر تحلیل ساختاری روایتها. ترجمۀ محمد راغب، تهران: فرهنگ صبا، صص 40-7.
• بارت، رولان. (1399). اس-زد، به همراه داستان سارازین اثر بالزاک. ترجمۀ سپیده شکری‌پور، تهران: افراز، ص 28.
• براهنی، رضا. (1381). آزاده خانم و نویسنده ‌اش (چاپ دوم) یا آشویتس خصوصی دکتر شریفی. تهران: کاروان.
• پاینده، حسین. (1397). نظریه و نقد ادبی: درسنامۀ میان رشته ای. جلد اول. تهران: سمت، صص 225-221.
• سجودی، فرزان. (1387). نشانه شناسی کاربردی. تهران: علم، صص 157-87.
• صادقی، لیلا. (1393). نشانه شناسی و نقد ادبیات داستانی معاصر و بررسی آثار صادق چوبک. تهران: سخن، صص 190-145.
• صفیئی، کامبیز، و سلامی، مسعود. (1390). «توضیح و متدولوژی رمزگان بارت با نمونۀ عملی از نمایشنامۀ فیزیکدانها اثر فردریش دورنمات». فصلنامۀ مطالعات نقد ادبی. شمارۀ 24، صص 140-162.
• کالر، جاناتان. (1388). در جستجوی نشانه‎ها. ترجمۀ لیلا صادقی و تینا امراللهی. چاپ دوم. تهران: علم، ص 327.
• کریمی، فرزاد. (1394). «تحلیل نقش رمزگان در روایت‌مندی شعر نو ایران». همایش انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران، صص 20-1.
• کوارد، رزالیند، و الیس، جان. (1388). اس-زد. ترجمۀ فرزان سجودی، از مجموعه مقالات «ساخت‌گرایی، پساساخت‌گرایی و مطالعات ادبی»، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزۀ هنری، صص 194-192-190.
• مرادی، ایوب و چالاک، سارا. (1399). «بررسی نثر معنایی در حکایت شاه و کنیزک مولوی بر اساس رمزگان روایی رولان بارت». پژوهشهای ادب عرفانی. (2) 14، صص 189-210.
• مکاریک، ایرنا ریما. (1393). دانشنامۀ نظریه های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر. تهران: آگه، ص 138.
• مکوییلان، مارتین. (1388). گزیده مقالات روایت. ترجمۀ فتاح محمدی. تهران: مینوی خرد، صص 214-208-202.
• هادیخواه، فاطمه و اسفندیارپور، هوشمند و یوسفی پور کرمانی، پوران. (1401). «ساختار روایت در اثار نظامی بر اساس نظریۀ رولان بارت (مطالعۀ موردی: خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر)». نشریۀ علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، صص 75-57.
• Barthes, Roland. (1994). Introduction to the Structurai Anaiysis of Narrative, tr. Stephen Heath inARoiand Barthes Reader ed Susan Sontag (London: Vintage) pp. -25-62.
• Genette, Gerard. (1972). Figures3. Paris: Seuil coll Poetique, p. 244.
• Ricardou, Jean. (1971). Pour une theorie du nouveeau roman. Paris Seuil, p.111.